Po raz pierwszy Dzień Judaizmu w Polsce miał  miejsce w Warszawie dokładnie 21 lat temu. Idea Dnia Judaizmu zrodziła się w łonie Kościoła katolickiego. Od 10 lat do tej ogólnopolskiej inicjatywy dołączyło Gniezno. Zarówno Archidiecezja Gnieźnieńska, jak i Urząd Miasta na czele z Prezydentem Gniezna, oraz Instytut Kultury Europejskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, a dokładnie Zakład Kultury Judaizmu Europejskiego – razem podejmują wysiłek na rzecz dialogu polsko-żydowskiego i chrześcijańsko-judaistycznego. Instytut Kultury Europejskiej UAM w Gnieźnie stał się od wielu lat miejscem, gdzie ten dialog jest prowadzony w różnym zakresie i na wielu płaszczyznach.

Gniezno jest nazywane miastem trzech kultur. Ważną część społeczności miasta stanowili, obok Polaków i Niemców, także Żydzi, którzy pojawili się w Gnieźnie za panowania Mieszka Starego i zorganizowali osobną gminę. Pierwszym w Polsce przedstawieniem ikonograficznym ludności żydowskiej jako handlarzy niewolników jest jedna z kwater na Drzwiach Gnieźnieńskich. Pierwsza informacja o ludności wyznania mojżeszowego mieszkającej w Gnieźnie pochodzi z 1267 roku. W latach 1497 i 1519 otrzymali oni szereg przywilejów. Do XVII wieku gmina ta nie przekraczała więcej niż 100 osób. W 1582 roku rabin Eliezer Aszkenazy poświęcił nową synagogę, która została zniszczona podczas wojen szwedzkich i odbudowana w roku 1680. Źródła podają, że w połowie XIX wieku w Gnieźnie mieszkało 1783 Żydów. W latach 1864-1869 rabinem był znany uczony Mosze Samuel Zuckermandel. W XX wieku nastąpiła wielka emigracja Żydów gnieźnieńskich, w wyniku czego po 1930 roku zostało w mieście już tylko 150 Żydów. Jak wiemy, w grudniu 1939 roku deportowano ich do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie zginęli. Przytoczone powyżej fakty są opracowane i dobrze udokumentowane. Na szczególną uwagę zasługuje książka gnieźnieńskiego historyka i pasjonaty Tomasza Tomkowiaka „Tajemnice Gniezna”, która dokładnie przedstawia rys historyczny gnieźnieńskich Żydów z uwzględnieniem zachowanych pamiątek po społeczności żydowskiej. W opracowaniu tym, oprócz znanych i wcześniej podejmowanych przez badaczy wątków żydowskich, zostały zamieszczone nowe i nieznane dotąd fakty na temat obozu pracy przymusowej dla ludności wyznania mojżeszowego w Gnieźnie.

Jak widzimy, badania naukowe dotyczące Pierwszej Stolicy Polski skupiają się zasadniczo na przeszłości. Celem obchodów Dnia Judaizmu w Gnieźnie nie jest zebranie i powtórzenie  dostępnej w literaturze historii Żydów Gnieźnie. Głównym zamierzeniem jest przedstawienie współczesnego Gniezna jako miasta, w którym Żydzi i judaizm nie przeszli do lamusa, lecz stanowią żywy element rzeczywistości. Wprawdzie nie istnieje obecnie w Gnieźnie ani synagoga, ani żadna gmina lub organizacja żydowska, to jednak Żydzi i judaizm są obecni w świadomości społecznej. Wyraża się to zarówno w zbiorowej pamięci o ludziach i miejscach związanych z Żydami gnieźnieńskimi, jak i w podejmowanych inicjatywach o charakterze świeckim i religijnym, które przywołują i przybliżają historię, kulturę i religię żydowską. W mieście funkcjonują trzy środowiska, które należy uznać za podmioty inicjujące działania w tym zakresie: środowisko samorządowe, środowisko kościelne oraz środowisko akademickie.

Władze lokalne dokładają starań, aby wyjść naprzeciw społecznym oczekiwaniom. Zarówno Prezydent Gniezna jak i Starosta Gnieźnieński wykazywali się nie tylko zrozumieniem tych potrzeb, lecz także osobistym zaangażowaniem na rzecz dialogu polsko-żydowskiego. Pod ich patronatem i przy ich materialnej pomocy od kilku już lat odbywają się cyklicznie Dni Judaizmu. O ile władze państwowe i samorządowe są ze zrozumiałych względów zainteresowane dialogiem polsko-żydowskim, o tyle Kościół katolicki koncentruje się zasadniczo na dialogu chrześcijańsko judaistycznym, w którym przedmiotem troski jest religia. Dialog obu religii nie jest jedynie potrzebą chwili, lecz troską o zachowanie i pogłębienie własnej tożsamości.  Archidiecezja gnieźnieńska zajmuje szczególne miejsce w prowadzonym od wielu lat dialogu chrześcijańsko-żydowskim w Polsce. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze, biskupi gnieźnieńscy byli liderami dialogu i przewodzili specjalnej komisji kościelnej, która w sposób oficjalny i formalny odpowiedzialna jest za dialog Kościoła katolickiego ze „starszymi braćmi w wierze”. Po drugie, to właśnie w Gnieźnie, pod auspicjami ordynariusza archidiecezji, odbywają się zjazdy gnieźnieńskie, w których biorą udział także Żydzi. Po trzecie, podmiotem i inicjatorem corocznych obchodów „Dnia Judaizmu”  jest Kościół katolicki. Podkomisja Episkopatu Polski ds. Dialogu z Judaizmem została powołana w 1986 roku, podczas majowej konferencji na Jasnej Górze. Od samego początku kierował nią Arcybiskup Gnieźnieński Henryk Muszyński. Na początku 1987 roku Podkomisję podniesiono do rangi Komisji Episkopatu Polski. W roku 1994 nowym przewodniczącym Komisji został biskup pomocniczy Gniezna – Stanisław Gądecki, obecnie Arcybiskup Poznański, a Komisja została włączona do Rady ds. Dialogu Międzyreligijnego. Od 2001 roku sekretarzem Komisji był ks. Waldemar Szczerbiński – kapłan Archidiecezji Gnieźnieńskiej, obecnie sprawujący stanowisko kierownika Zakładu Kultury Judaizmu IKE. Jest on głównym animatorem tego przedsiewzięcia.

Na terenie Gniezna znajduje się kilka szkół wyższych. W kwestii zainteresowań badawczych, dotyczących szeroko rozumianej kultury żydowskiej, czołową rolę odgrywa Instytut Kultury Europejskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza. W ramach Instytutu w roku  2009 został powołany Zakład Kultury Judaizmu Europejskiego, który jest organizatorem i promotorem Dni Judaizmu w Gnieźnie. W ramach obchodów Dnia Judaizmu organizowane są w Instytucie Kultury Europejskiej międzynarodowe i ogólnopolskie konferencje naukowe, którym towarzyszą różnorodne inicjatywy: wystawy, koncerty, prezentacje kultury i kuchni żydowskiej, prelekcje popularnonaukowe, programy edukacyjne, nabożeństwa międzyreligijne, dyskusje panelowe i spotkania z przedstawicielami środowiska żydowskiego. Warto wymienić następujące konferencje naukowe: ” Judaizm i chrześcijaństwo. Razem czy osobno?” (16.01.2010), ” Żydowski obraz Polski. Raj czy piekło?” (2011), „Polski obraz Żyda. Żydowski obraz Polski” (2012), ” Wschodnioeuropejski judaizm a kwestia tożsamości żydowskiej” (2013), ” Emancypacja i asymilacja Żydów w Europie Środkowowschodniej” (2014), „Mysticism and Magic in Jewish Thougt” (2015),  ” Sprawiedliwość i miłosierdzie w judaizmie i chrześcijaństwie” (2016), ” Żydzi i judaizm we współczesnej Polsce. Ludzie – miejsca – wydarzenia” (2017), ” Israel – from a Dream to a Dream Come True” (2018).

W roku 2018 do tego gnieźnieńskiego grona współorganizatorów dołączyła Ambasada Izraela w Warszawie, przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, rok 2018 to rok obchodów 70. rocznicy powstania (a może lepiej byłoby powiedzieć wskrzeszenia) Izraela. Stąd tytuł dwudniowej międzynarodowej konferencji naukowej „Izrael – od marzenia do spełnienia”. Warto podkreślić, iż zbiega się to z 100. rocznicą odzyskania niepodległości przez Polskę. Stąd płynie radość obu narodów, których w historii nie było na mapie świata. Można powiedzieć, że marzenie obu narodów się spełniło. Marzenia jednak mają to do siebie, że nie wszystkie się spełniają. Podczas konferencji podjęto próbę analizy, w jakim stopniu i w jakim sensie to wielkie marzenie Żydów z całego świata się spełniło i wciąż się spełnia w odniesieniu do państwa żydowskiego. Po drugie, na terenie Instytutu Kultury Europejskiej miała miejsce uroczystość uhonorowania przez Ambasadę Izraela kolejnych Polaków pochodzących z Wielkopolski, którzy w czasie II wojny światowej uratowali Żydów: Czesława i Wojciech Pachurek, Marian Stanisław Połowicz, Matka Przełożona Tekla Budnowska. Jednocześnie zostały im przyznane a ich rodzinom wręczone, medale „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Do tego grona należy też Gnieźnianka – Pani Helena Kowalewska, która w 2016 roku obchodziła swoje setne urodziny. Jest wzorem dla wielu Gnieźnian, którzy wciąż ciepło wspominają lata spędzone blisko nauczycielki. Jest jedyną Sprawiedliwą wśród Narodów w naszym mieście.

Obchody Dnia Judaizmu cieszą się ogromnym zainteresowaniem nie tylko środowiska akademickiego (profesorów i studentów), lecz licznych mieszkańców Gniezna i Wielkopolski. Z racji międzynarodowych konferencji do Pierwszej Stolicy Polski przybywają prelegenci z różnych ośrodków naukowych w Polsce i zagranicy, zwłaszcza z Izraela. Dni Judaizmu przyniosły wiele owoców o charakterze naukowym (liczne publikacje), kulturowym, dialogowym i edukacyjnym oraz przyczyniły się do promocji Instytutu Kultury Europejskiej UAM, a tym samym Gniezna, w kraju i za granicą.